Covid-19 aşısında patent hakkı feragati: Hangi ülkeler bastırıyor? İlaç firmalarının argümanları ne?

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeleri, Güney Afrika ve Hindistan tarafından teklif edilen, 'gelişmekte olan ülkelerde aşı arzını arttırmak ve Covid-19 aşılarına ilişkin patent haklarından feragat etme' önerisi ile ilgili yürütülen müzakerelerdeki ilerlemeleri ele alacak.

Şu ana kadar yürütülen müzakerelerde üyeler, DTÖ'nün Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşmasının (TRIPS / Trade-Related Intellectual Property Rights) kurallarının gevşetilmesi için baskı yapıyor.

Oybirliğine dayalı bir karar alma mekanizmasına sahip DTÖ'de bu nedenle 164 üyenin tamamının aynı fikirde olması ya da ikna edilmeleri gerekiyor.

Geçen ekim ayında teklif edilen ve geçen 7 ay içerisinde 10 toplantı gerçekleştiren DTÖ'nün gündemine gelişmekte olan ülkelerce 60'tan fazla öneri sunuldu.

Ancak patent ve fikri mülkiyet haklarından feragatla ilgili sunulan öneriler, her ne kadar eski dünya liderleri, Nobel ödüllü tanınmış isimler ve kampanya grupları tarafından desteklense de herhangi bir ilerleme kaydedilemedi.

Söz konusu önerilere İsviçre, ABD ve birçok ilaç şirketine sahip AB gibi daha varlıklı ve gelişmiş ülkeler karşı çıkıyor.

Uğur Şahin'den Biden'a tepki: Aşıların fikri mülkiyet haklarından vazgeçmek doğru değil

Müzakereler ne aşamada?

Patent ya da fikri mülkiyet haklarından feragatla ilgili teklif sunan taraflar, 30 Nisan'da gerçekleştirilen 10'uncu tur görüşmelerin ardından yaptıkları açıklamada, TRIPS Konsey Toplantısı öncesi metnin yeniden gözden geçirileceği bilgisini paylaşmışlardı.

Müzakerelere mayıs ayının ikinci yarısında devam edilecek. Ayrıca 8, 9 Haziran tarihlerinde ayrı bir oturum düzenlenecek.

Bu arada sunulacak yeni metnin, mevcut tekliften daha sınırlı olabileceği belirtiliyor.

Çarşamba günkü DTÖ Genel Konseyi'ne bir brifing verecek olan Konsey Başkanı Norveçli Büyükelçi Dagfinn Sorli "ölçülü, ihtiyatlı bir iyimserlik" olduğunu dile getirdi.

Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, müzakerelere atıfla 'ilerlemeyi teşvik etmekten' bahsetmiş ancak sürecin bir an önce tamamlanması gerektiğini söylemişti.

Ayrıca DTÖ, nisan ayında, küresel çapta uygulanan 700 milyon aşının sadece yüzde 0,2'lik kısmının düşük gelirli ülkelerde yapıldığını bildirmişti.

Teklif sahiplerinin argümanları

Ekim ayında sunulan önerinin sahibi olan Hindistan ve Güney Afrika, fikri haklar, patentler, sınai mülkiyet hakları, sınai haklar, telif hakkı ve açıklanmayan bilgilerin korunması gibi mülkiyet haklarının, Covid-19'la mücadele için gerekli olan uygun fiyatlı aşılara ve ilaçlara zamanında erişimi engellediğini belirtiyor.

Ayrıca Hindistan'la Güney Afrika, fikri mülkiyetten feragatin belirli bir zaman dilimi olmaksızın sürmesi, anlaşma sona erene kadar yılda bir defa gözden geçirilerek devam ettirilmesi ve küresel çapta engelsiz teknoloji ve bilgi birikimi paylaşımı çağrısında bulunuyorlar.

HIV / AIDS salgınının ilk yıllarının tekrarının olamayacağını belirten ülkeler, hayat kurtaran ilaçlara erişim eksikliği nedeniyle en az 11 milyon Afrikalının yaşamını yitirdiğini dile getiriyorlar.

DSÖ Genel Direktörününün yanı sıra aralarında Sınır Tanımayan Doktorlar Örgütünün de yer aldığı 375 sivil toplum kuruluşu öneriyi destekliyor. Ayrıca öneriye eski İngiltere Başbakanı Gordon Brown'dan Sovyetler Birliği lideri Mihail Gorbaçov'a birçok eski dünya lideri, ABD Başkanı Joe Biden'a ortak bir mektup yazarak öneriyi desteklemeye çağırdılar.

Karşı çıkanların argümanları

İngiltere, İsviçre ve Amerika Birleşik Devletleri gibi büyük ilaç firmaları da patent feragatine karşı çıkıyor. Batılı başlıca aşı üreticileri arasında Moderna, Johnson&Johnson, AstraZeneca ve Pfizer ile BioNTech bulunuyor.

Firmalar aşı geliştirmenin öngörülemez ve maliyetli olduğunu, güçlü fikri mülkiyet hakkı korumasının aşı geliştirmek için rekor sürede teşvik sağladığını, bunu yeni varyantlarla veya gelecekteki başka salgınlarla mücadelede tekrar yapacaklarını söylüyorlar. Keza kullandıkları paranın bir kısmının kamu fonları olduğunu belirtiyorlar.

Aşı üretmenin zor olduğuna işaret eden ilaç şirketleri, AstraZeneca'nın karşılaştığı üretim sorunlarına bakılması gerektiğini kaydediyor.

Bu sebeple yalnızca patent haklarını askıya almanın daha fazla aşı getirmeyeceğini iddia ediyorlar.

"Karmaşık aşılar, üreticiler ile aşı geliştiricileri arasında derin bir işbirliği gerektirir." savunmasında bulunan ilaç firmaları, bu süreci düzgün bir şekilde yapmamanın halkın aşı güvenliğine olan güvenini sarsabileceğini salık veriyor.

Ayrıca firmalar, üretim ve dağıtımla ilgili halihazırda var olan 260'ın üzerinde ortaklık anlaşmasına işaret ediyor ve mevcut TRIPS anlaşması kapsamında hükümetlerin, patent sahibinin izni olmadan patentli bir ürünün yapılmasına izin verebileceği yorumunda bulunuyorlar.

Durum istikrarsızlığını koruyor. Reuters'ın haberine göre gelişmekte olan ülkelerden Brezilya, mülkiyet hakkı feragatine karşı çıkan tek ülke. Brezilya Senatosu, Covid-19 aşı patentlerini askıya alan bir yasa tasarısını kabul etti. Nisan ayından bu yana da DTÖ'de daha sessiz bir tutum sergiliyor.

Bu arada Beyaz Saray'dan geçen hafta yapılan açıklamada, feragatin desteklenmesi de dahil küresel aşı arzını en üst düzeye çıkarmak için seçeneklerin değerlendirildiği bildirilmişti.

Aşı milliyetçiliği ve eşitsizliğin işe yaramadığını belirten Dünya Ticaret Örgütü Genel Direktörü Ngozi Okonjo-Iweala, Covid-19 aşısını henüz paylaşmayan veya ihraç etmeyen ülkeleri bunu mümkün olan en kısa sürede yapmaya çağırdı.

DTÖ Genel Direktörü Ngozi Okonjo-Iweala üreticiler, hükümetler ve diğerleriyle yapılan bir toplantıdan sonra aşı erişimini artırmak için küresel eylemi belirleyen bir uzlaşma olarak "üçüncü bir yol" önerdi.

Aşı üreticilerini yeni üretim kapasitesi sağlamak için teknoloji transferini artırmaya çağıran DTÖ Genel Direktörü, sözleşmeler ve fiyatlandırma konusunda şeffaf olunmasını da istedi.

Aynı toplantıda söz alan ABD Ticaret Temsilcisi Katherine Tai de, olağanüstü zamanların hükümetler ve liderlerin yanı sıra endüstriden de cesaret ve fedakarlık yapmasını gerektirdiğini söyledi. Tai, ekonomik iyileşmenin küresel aşı eşitsizliğini ortadan kaldırmaya bağlı olduğunu sözlerine ekledi.

Sivil toplum kuruluşlarlarının aşılara ve ilaçlara erişim mücadelesi ve bunun dünyanın tüm ülkeleri arasında eşit şekilde yapılması için kampanyalar devam ediyor.