MUCİZELER, DOĞA YASALARI VE KUANTUM TEORİSİ

2011 HAC KURA SONUÇLARINI ÖĞREN

DİYANET İŞLER BAŞKANLIĞI WEB SİTESİ

Bu bölümde, Tanrısal etkinliğin bir şekli ve din felsefesinin ilgi alanındaki sorunlardan biri olan 'mucizeler' ele alınacaktır. Bu konuyu ele alırken, 'mucizeler'in varlığını ispat etmeye çalışmayacağız. 17. yüzyılda mekanik evren anla¬yışının yaygınlaşması mucizeler sorununun tartışılmasında bir dönüm noktası olmuştur. Bu bölümde, mekanik felsefeyle ortaya çıkan deterministik evren tablosunun ve modern bilimde kuantum teorisiyle -bilimsel alanda ilk kez- ortaya çıkan indeterminizmin, mucizeler üzerine yapılan tartışma¬larda neden önemli olduğunu göstermeyi hedefliyoruz. Ayrıca, doğa yasalarına farklı felsefi yaklaşımların, 'mucize¬lerin doğa yasalarının ihlaliyle mi ihlalsiz mi gerçekleştiği' sorununu değerlendirişimizde belirleyici önemi olduğunu göstermek de amaçlarımız arasındadır. Mucizeler konusun¬daki farklı yaklaşımları ve bunların sebeplerini açıklarken, bunlarla beraber bu konudaki kendi görüşlerimizi de aktar¬maya çalışacağız.

Bu bölümde cevabını bulabileceğiniz bazı sorular şunlar-dır: Mekanik felsefenin yaygınlaşması mucizeler sorunu açısından neden dönüm noktası olmuştur? David Hume'un mucizeler konusundaki itirazı nedir ve bu, genel felsefi yaklaşımıyla uyumlu mudur? Mucizelerin, doğa yasalarının ihlali olarak tarifine pozitif anlam yüklenerek, bu anlamıyla mucizelerin savunulma neden(ler)i ne(ler)dir? Doğa yasala-rının ontolojik statüsüne ne gibi farklı yaklaşımlar getiril-miştir ve bunun konumuz açısından önemi nedir? 'Baştan müdahale' yaklaşımıyla mucizelerin gerçekleştirildiği düşünü¬lebilir mi? Kuantum teorisinin mucizeler sorunuyla ilgisi nedir? Tanrı, doğa yasalarıyla işleyen bir evrende, bu yasaları ihlal etmeden, mucizeleri oluşturabilir mi? Teolojik açıdan, ihlalci veya ihlalci olmayan mucize anlayışlarından birini kabul etmek zorunda mıyız? Bu konuda neden teolojik agnostik bir tavır benimsiyoruz?


MUCİZELER SORUNU VE DAVİD HUME
Mucizeler ile ilgili felsefi ve teolojik sorunlar, bu kavramın nasıl tanımlanması gerektiği ile ilgili tartışmalardan başlayarak kendisini gösterir. 'Mucize' sözlük anlamı olarak başkasını aciz bırakmayı ifade eder. Kullanımda ise peygamberlerin doğruluğuna delil oluşturan fiil anlamına gelmektedir: Peygamber, doğruluğunu kanıtlamak için olağanüstü bir iş yaparak inanmayanlara meydan okur ve onları 'aciz' bırakır.1 İslami anlayış açısından 'mucizeler' peygamberler aracılığıyla gösterilseler de bunların arkasında Tanrısal etkinlik vardır ve bunlar, peygamberlerin Tanrı tarafından gönderildiğinin işaretleri/delilleridirler. Diğer tektanrılı dinler olan Hıristiyanlık ve Musevilikte de mucizelere inanma teolojik bir zarurettir. Kuran'da olduğu gibi Eski Ahit ve Yeni Ahit'te de mucizelerle ilgili birçok anlatım vardır. 'Mucize' kavramının İngilizce karşılığı olan 'miracle' (Latince miraculumdan türemiştir) da Tanrısal müdahaleyi ifade eder.2 'Miracle' ifadesi etimolojik olarak 'aciz bırakma' anlamını içermese de kullanımdaki anlamı 'mucize'ye karşılık gelmektedir. İslam dışındaki dinlerde, dini ve karizmatik şahsiyetler tarafından sergilenen olağanüstü hadiseler de 'mucize' olarak nitelendirilir.3 Gündelik kulla¬nımda beklenmedik (zor bir sınavı geçmek gibi) birçok olay için 'mucize' ifadesi kullanılsa da bu kavram özellikle Tanrısal etkinlik ile ilişkilidir.4 Diğer yandan, sürekli tanıklık edilen birçok olayın Tanrısal etkinliğin sonucu gerçekleştiğinin ifade edilmesi için de 'mucize' kavramı kullanılır. Örneğin bir çiçeğin açmasının veya her sabah Güneş'in doğmasının 'mucize' olduğu söylenir. Fakat felsefi bir sorun olarak burada ele alacağımız mucizeler, Tanrı tarafından oluşturulan 'olağa¬nüstü olaylar' ile ilgilidir. O zaman, bu kitapta kullanıldığı anlamıyla mucizeleri şu iki özelliği ile tarif edebiliriz:

1. Tanrısal etkinliğin sonucu olmaları
2. Olağanüstü olmaları
Mucizeler ile ilgili önemli bir sorun, ikinci maddedeki 'olağanüstülüğün' bazılarınca 'doğa yasalarının ihlal edilmesi' olarak tarif edilmesiyle kendini gösterir. Mucizelerin doğa yasalarının ihlal edilmesi olarak tarifi, felsefe tarihinde David Hume ile özdeşleşmiştir. Hume, doğa yasaları ile ilgili tarifini, mucizelerin oluştuğuyla ilgili iddiaları reddetmek için kullanır. Hume'un argümanına göre doğa yasalarının işleyiş tarzıyla ilgili gözlenen birçok delile karşı, bu yasaların ihlal edildiğine dair bireylerin tarihsel tanıklıkları hiçbir zaman ikna edici olamaz.5 Aslında Hume, mucizelerle ilgili tanıklık¬lara güvenilemeyeceği dışında, mucizelerin oluşmasının 'imkansız olduğunu' söylemek istemişse, kendisinin nedensel¬lik ile ilgili eleştirilerine ters düşmüş demektir.6 Çünkü o, neden ile sonuç arasındaki ilişkinin zaruri olmadığını ve bu yakıştırmanın insan psikolojisinden kaynaklandığını -sübjektif olduğunu- söylemiştir.7 Bu konuda sıkça verilen bir örneği tekrarlarsak; bir bilardo topunun diğerine çarpma¬sından sonra iki bilardo topunun da farklı yerlere doğru hareket ettiğini gözlemleriz, bu olayın her tekrarlanışında aynı gözlemi yapmamızdan, bu çarpma ve ayrılma olaylarının 'zaruri' bir ilişkiden kaynaklandığını düşünürüz. Oysa Hume'a göre doğada böylesi zaruretlerin olduğunu iddia edemeyiz, bu sadece 'A' ve 'B' olgularını sürekli bir arada görmemizden kaynaklanmaktadır; zihin, dış dünyaya haksız bir şekilde böyle bir özellik yüklemektedir.8

Eğer neden ile sonuç arasındaki ilişki zaruri değilse, mucizeleri, nasıl doğa yasalarına aykırı olarak tarif ederek, onları reddedebiliriz? Neden-sonuç arası ilişki zaruri değilse, herhangi bir doğa yasasının varlığı tespit edilemeyecek olduğundan, 'doğa yasasının ihlali' kavramı anlamsızlaşa-caktır. Nitekim Gazzali, mucizelerin imkanını temellendir-mek için, nedenle sonuç arasındaki ilişkinin zaruretine karşı çıkmıştır. Gazzali, su içmek ve suya kanmak, yemek ve doy¬mak, ilaç ve iyileşmek, ateşin dokunması ve pamuğun yan¬ması arasındaki ilişkinin zaruri olmadığını, bunlar arasındaki ilişkinin zaruri zannedilmesinin kişilerin alışkanlıklarından kaynaklandığını söylemiştir.9 Gazzali, Tanrı'nın yaratması sayesinde, nedenlerin sonuçları meydana getirdiğini savunur; böyle olunca, örneğin ateşin (nedenin), yakmayabileceğini (zaruri olarak bu sonucu vermeyeceğini) anlarız ki; bu da Kuran'da anlatılan, Hz. İbrahim'i ateşin yakmaması10 'mucize'sini anlamamızı kolaylaştırır.11

Malebranche da nedenle sonuç arasındaki ilişkinin zaruretine karşı çıkmış -bu konuyla ilgili fikirleriyle Hume'u önemli şekilde etkilemiştir-12 ve Tanrı'nın nedenle sonuç arasındaki bağı kurduğunu savunmuştur.13 Fakat nedenle sonucun arasındaki ilişkinin zaruretini reddedip, Tanrıyı, nedenle sonuç arasındaki ilişkiyi kuran Güç olarak tanım-layan, bahsedilen okkasyonalist yaklaşımları savunan felsefe - cilere karşı Hume; nedenle sonuç arasındaki ilişkinin zarure-tine karşı eleştirilerini, agnostik felsefesi adına yaptı. Eins-tein, Hume'un yaklaşımlarını kabul edersek, tüm düşüncele¬rimizden vazgeçmemiz gerektiğini söyler.14 Konumuz açısın¬dan önemli olan nokta ise Hume'un bu yaklaşımının, hiçbir doğa yasasının varlığının tespit edilmesine olanak tanımaması ve bu durumda, mucizelerin oluştuğu iddiasına karşı, elde olmayan bir yasanın ihlaline dayanarak karşıt izah yapılamayacağıdır. John Hedley Brooke, Hume'un, mucizele¬rin varlığının yüksek derecede olanak dışı olduğunu göstermeye çalıştığını, bunun için geçmişle ilgili deneyimin tek tipliliğini argümanı için yeterli kabul ettiğini söyler.15 Sonuçta, Hume'un bütün felsefesini bir arada ele alırsak (özellikle nedensellikle ilgili bahsedilen eleştirilerini), mucizelerin 'imkanı'nın reddedilmesinin değil, mucizelerle ilgili 'tanıklıkların eleştirilmesi'nin onun felsefesinin gereği olduğunu söyleyebiliriz.

Hume'un yaklaşımından yola çıkarak mucizelerin varlığını inkar etmenin kısır döngülü bir mantık olduğunu söyleyenler olmuştur: Mucizeleri böylesi bir yaklaşımla inkar edenler, doğa hakkındaki tek tip tecrübemize dayanarak iddialarını desteklemeye çalışırlar. Bu tek tip tecrübenin doğruluğunu ise ancak kişisel tanıklıkların yanlış olduğunu biliyorsak iddia edebiliriz. Kişisel tanıklıkların yanlış olduğu ise mucizelerin olmadığı kanaatine dayanır.16 Hume'un yaklaşımının terse döndürülebileceği ve eğer yeterince güvenilir sayıda tanık varsa, mucizelerin varlığına inanmamız gerektiği şeklinde, bu yaklaşımın kullanılabileceği de ifade edilmiştir.17 Hume'un mucizelerle ilgili olarak, doğa yasalarının işleyişine aykırı olgular için kişisel tanıklıklara güvenilemeyeceği ile ilgili itirazı, bir yandan eleştirilirken, diğer yandan geçtiğimiz yüzyılda birçok kişi tarafından kullanılmış ve Antony Flew gibi din felsefecileri tarafından tekrarlanmıştır.18

Teistler ile ateistler arasında, mucizelerin teizmi destek-leyen bir delil olup olamayacağından ziyade, mucizelerin gerçekleşmiş olup olmadığı daha önemli bir sorundur. Bu ise mucizelerin varlığına inanmamız için hangi rasyonel sebep-lerin olduğu gibi bir soru karşımıza çıkarır ki bu soru, özellik¬le epistemoloji ile bağlantılıdır.19 Burada mucizelere yapılan üç itiraz karşımıza çıkar: Bunların birincisi, doğadaki işleyişin düzenine karşı kişisel tanıklıklara güvenemeyeceğimizdir; bu, Hume'un itirazıdır. İkincisi, mucizelerin, doğa yasalarının ihlali olarak gerçekleştiğini -ihlale pozitif anlam yükleyerek-savunanlara karşı, doğa yasalarının yanlış bilindiğinin iddia edilmesidir. Üçüncüsü, ortaya çıkan olağanüstü olgunun kabulüne karşı, bunun bir anomali olduğunun ve Tanrısal etkinlikle ilgisinin olmadığının söylenmesidir.20
Bu itirazlara karşı, Humecu yaklaşımın daha ziyade doğrudan tanıklıklara karşı bir itiraz olduğu, oysa 'dolaylı deliller'in de olabileceği söylenmiştir: Biri öldürüldüğünde de sadece öldürme olayının gözlemlenmesi değil, katilin parmak izleri veya öldürme eyleminden kısa süre önceki maktulle kavgaları da delil kabul edilmektedir.21 Bu görüşü savunan¬lara göre örneğin, kutsal metinlerde bahsedilen kavimlerin yok oluşuna tanık olmayanlar, bu kavimlerin olduğu bölge¬lerdeki arkeolojik kazılarda elde ettikleri belgelerle -doğrudan tanıklıklar dışındaki dolaylı delillerle- kutsal metinler arasındaki uyumu, kutsal metinlerde anlatılanlara inanmak için bir delil olarak görebilirler.22 Mucizeleri, doğa yasalarının ihlal edilmesi olarak temellendirmek isteyenlere karşı getirilen 'doğa yasalarını tam olarak bilmediğimiz veya yanlış bildiğimiz' itirazı ise değiştirilerek, Hume'a karşı da kullanılabilir. Buna göre geçmişteki doğanın işleyişiyle ilgili deneyimimizin, doğa yasalarını tam olarak bildiğimizi gösteremeyeceği ve mucizelerle ilgili tanıklıkları reddetmek için yeter sebep olamayacağı söylenebilir.

Ayrıca tektanrılı dinlere inananların, herhangi bir anoma-linin mucize olduğunu iddia etmedikleri, yazılı vahiy veya gelenek gibi kaynaklara dayanarak, Tanrı'nın etkinlikleri ile ilgili İlahi davranış kalıpları' bulunduğuna inandıkları ve mucize olduğu iddia edilen olguların, bu 'davranış kalıpları' ile ilgili olduğuna dikkat edilmelidir. Örneğin bir sebze yetiştiricisi, ektiği tohum birkaç saat içinde olgun bir meyveye dönüşürse, kolay kolay buna dinsel anlamda 'mucize' demeye¬cektir, çünkü bu sıradışı fenomenin oturacağı bir İlahi davranış kalıbı' aklına gelmeyecektir; Tanrı'nın doğrudan etkisiyle bu fenomeni ilişkilendirmeyecektir.23 Ama Hz. Musa'ya denizin yarılması; tam olarak da peygamberlik iddiasındaki Hz. Musa ve onun bu iddiasıyla ilgili vazifesiyle ilişkili bir şekilde, tam olarak gerekli anda gerçekleştiği için 'mucize' olarak nitelenecektir.24 Burada gerçekleşen olay İlahi davranış kalıbı' ile ilgili beklentileri karşılar ve bu herhangi bir anomali iddiasıyla mucize arasındaki önemli farkı gösterir. Mucizenin ortaya çıktığı dinsel-tarihi ortam, mucizenin tanımlanması için kritik öneme sahiptir.25 Belirli kişilerle ilişkili, belirli ortam ve zamanda olan, İlahi davranış kalıbı' ile ilgili beklentilere uygun, olağanüstü fenomen olmaktan dolayı 'mucize' diğer olağan-dışı fenomenlerden (anomali¬lerden) ayrılır.

MUCİZELER SORUNUNA DOĞRU YAKLAŞIM BELİRLEMEK

Kutsal metinlerde anlatılan 'mucizeler', daha çok peygamberlerin gelişleriyle ilgili süreçle ilişkilidir, yani bunlar dinlerin kuruluş süreci ile ilgili en kritik evreyle ilişkilidir. Bu dönemin içindeki şahsi tanıklıkların ne kadar önemli olduğu tartışma konusu olabilir, ama binlerce yıllık bir süre zarfında, tektanrılı dinlere inanan teistlerin çoğunluğunun inançlarını bu mucizelere bina ettiklerini düşünmek hatalı olacaktır. Daha ziyade, Tanrı'nın varlığına ontolojilerinde merkezi yer veren teistlerin, bu ontolojilerinin gereği olarak Tanrı isterse 'mucize' diye nitelendirilen fenomenleri gerçekleştirebile¬ceğine inançlarının 'mucizeler'e imanlarının temel sebebi olduğunu söylemek -bizce- daha doğrudur. Kısacası, mucizeleri gözlemden Tanrı'nın varlığına inanca geçişten çok, Tanrı'nın varlığına inançtan mucizelerin varlığına inanca geçişin, tektanrılı üç dine inananların çoğunluğunun tavrı olduğunu tespit edebiliriz. R. J. Berry'nin dediği gibi "Muci¬zeler için yüce bir imana ihtiyacımız yok; ihtiyacımız olan yüce bir Tanrı'ya imandır."26 Sonuçta -genelde- teistlerin, mucizelere imanının sebebinin, 'şahsi tanıklıklara güvenle mucizeleri temellendirmelerinden' ziyade, inanılan Tanrı için mucizelerin 'mümkün' olduğuna ve kutsal metinlerin doğru-luğuna bir arada iman etmeleri olduğunu söyleyebiliriz. Tanrı'ya olan bu imanın arka planında ise 'kozmolojik delil' veya 'tasarım delili' gibi rasyonel Tanrı kanıtlamaları olabi-leceği gibi, hiçbir kanıta dayanmayan fideist bir yaklaşım da olabilir.

Tanrı'nın varlığına şüpheyle yaklaşan kimselerin çoğun-luğu bile, asıl önemli meselenin, mucizelerin gerçekleşip gerçekleşmemiş olması değil, Tanrı'nın var olup olmadığı meselesi olduğunu kabul edecektir.27 Doğanın kapalı bir sistem olup, dışarıdan hiçbir müdahale almadığını apriori olarak kabul edenler; yani natüralizmi felsefi sistem veya bilimsel metot olarak tek alternatif olarak görenler için elbette ki mucizenin imkanı yoktur. Natüralizm, doğayı tek gerçeklik ve değer kaynağı olarak kabul eden, bütün olguların doğayla açıklanabileceğini savunan bir öğretidir.28 Natüralizm ile mucizeler daha baştan tanım olarak birbirlerini dışlarlar. Natüralizm doğanın dışarıdan her türlü müdahaleye kapalı olduğunu, Tanrı veya madde-dışı herhangi bir cevherin, mad¬di doğa üzerinde etkili olamayacağını savunur. Mucize ise Tanrı'nın doğa üzerindeki olağanüstü etkinliğini ifade eder. Tanrısal etkinlik anlamında 'mucize' kavramı ile natüralizmi uzlaştırmak mümkün değildir: "Sen Tanrısal etkinliği yok kabul etmelisin" diyen bir felsefe ile Tanrı'nın etkinliği ile ilgili bir iddia nasıl uzlaşsın? Sonuçta mucizeler ile ilgili sorunda karşımıza çıkan en temel soru, teizmin mi yoksa natüralizmin mi ontolojisinin doğru olduğudur. Ancak bu en temel soru¬nun cevabı bu kitabın odak noktalarından biri değildir.
Kuantum teorisinin, Tanrısal etkinliğin ve mucizelerin gerçekleşmesi için gerekli boşlukların doğada ontolojik olarak var olduğunu gösterdiğini savunan kimi düşünürler, doğa yasalarının ihlal edilmediği bir mucize anlayışı savu-nurlar. Böylesi bir mucize anlayışı 'metodolojik natüralizm' (ilerleyen sayfalarda 'felsefi natüralizm' ve 'metodolojik natüralizm' arasındaki farktan bahsedilecektir) açısından daha sorunsuz olacaktır, çünkü doğanın yasaları ihlal edilme-mektedir; Tanrı mucize gösterirken bile, bu mucizeler, doğa yasaları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Diğer yandan, Tanrı'nın bir eliyle koyduğu yasaları diğer eliyle bozma-yacağı'nı söyleyerek mucizelere teolojik sebeplerle karşı çıkanlar için de bu mucize anlayışı tercih edilecektir. Bu yüzden, din felsefesi açısından, kuantum teorisinin, doğa yasaları ihlal edilmeksizin mucizelerin gerçekleştirilmesinin mümkün olduğunu, açıklayıp açıklayamayacağını tespit et-mek önemlidir. Fakat, bu konuyu tespit etmeye çalışmamız, teolojik açıdan, doğa yasalarının ihlal edilmediği bir mucize anlayışına ihtiyaç duyulduğu şeklinde -Schleiermacher gibi-bir anlayışta olduğumuz anlamına gelmemektedir. Çünkü -biz de- Berry gibi, asıl olanın Tanrı'nın varlığına inanmak olduğunu, mucizelerin imkanına inancın ise bunun doğal neticesi olduğunu düşünüyoruz.29 Diğer yandan, bunu söyler¬ken, Marin Mersenne ve Richard Swinburne gibi, mucizelerin doğa yasaları ihlal edilerek gerçekleştiğine dair bir iddiada bulunmak için de bir sebep görmüyoruz.30
Eğer doğa yasaları ihlal edilmeksizin mucizelerin gerçekleşebileceği gösterilebilirse; bununla, "Din, bilimle çelişir, çünkü doğa yasalarının ihlali anlamında mucizeyi savunur" diyenlerin hatalarının anlaşılacağını ve bu tespitin de din felsefesi açısından değerli olacağını düşünüyoruz. Bu yüzden, bu kitapta, kuantum teorisinin 'mucizelerin doğa yasaları ihlal edilmeksizin gerçekleşebileceği'ni gösterdiğine dair yaklaşımları aktarmakla, böylesi bir tespitin yapılmasını hedefledik; fakat böylesi bir 'imkanı' göstermekle, gerçekte de mucizelerin böyle 'oluştuğu'na dair bir iddiada bulunmadığı¬mızın özellikle altını çizmek istiyoruz.

Tanrısal yasaların (İslami bir ifadeyle Sünnetullah) bilinen doğa yasalarından daha geniş yasalar olduğu söylenebilir, bu yaklaşım ise 'Tanrı'nın bir eliyle koyduğu yasaları diğer eliyle bozmayacağı'na dair teolojik itirazın geçersiz olması demektir; çünkü Tanrısal yasalar hakkında tam bir bilgimiz yoktur ve bunlar bizim bildiğimiz doğa yasalarıyla sınırlı değildir. Eğer Spinoza'nın yaptığı gibi, kendi bildiğimiz doğa yasalarının, Tanrısal yasalara eşit olduğunu düşünürsek -Tanrısal yasaların bilinen doğa yasalarından daha geniş olabileceğini göz ardı edersek- bahsettiğimiz hataya düşeriz. Nitekim Spinoza, Tanrı ile doğa yasaları arasında ilişki kur-muştu ve kendi döneminin bilim anlayışını yansıtan deter-minist yasaları Tanrısal Doğa ile özdeşleştirmişti.31 Fakat kuantum teorisi, doğa yasalarının indeterminist yapıda olduğunu ve yerel olmayan nedenselliğin evrenin bir fenomeni olduğunu bilimsel bir teori olarak ortaya koydu. Bu durum, doğa yasalarının gizemini çözdüğümüze dair iddia¬larda, hele hele doğa yasalarından yola çıkarak Tanrısal Doğa ile ilgili iddialarda bulunmakta, ne kadar dikkatli olunması gerektiğinin önemli bir göstergesidir. Tanrısal yasaların bilinen doğa yasalarından (determinist veya indeterminist) daha fazlasını ifade ettiğine inanıyoruz ve bilimsel teorilerde tarif edilen doğa yasalarından yola çıkan herhangi bir yaklaşım adına mucizelere karşı çıkmanın hatalı olduğunu düşünüyoruz. Buna rağmen, bilimi ciddi bir şekilde ele alan yaklaşımları, bilim-din ilişkisinin kurulması açısından değerli bulduğumuzdan, modern fiziğin en temel teorilerinden birinin, 'mucizelerin doğa yasaları ihlal edilmeksizin gerçekle -şebileceği'ni gösterip göstermediğini belirlemeyi önemli buluyoruz.



MEKANİK EVREN VE MUCİZELER

Voltaire gibi diğer bazı düşünürler de mucizelerin imkanını dışlamak için mucizeleri 'doğa yasalarına aykırı olgular' olarak tarif etmişlerdir. Voltaire, sadece mucizelerin imkanını dışlamakla kalmaz, mucizelerin gerçekleştiğini düşünenlerin Tanrı'ya hakaret ettiğini de ileri sürer.32 Newtoncu mekanik evren modeli, mucizelerle ilgili sorunun alevlenmesinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. 'A'lar hep 'B'yi belirliyorsa, 'A'dan sonra mucize olarak 'M'nin gerçekleşmesi, doğa yasasının gereği olan 'B'nin gerçekleş-memesi, doğa yasasının ihlal edildiği veya askıya alındığı anlamını taşır. Hume ve Voltaire'e karşı birçok düşünür, doğa yasalarının ihlali anlamındaki mucizelerden ve mekanik bir evren anlayışından rahatsızlık duymamışlar, hatta kendi felsefi-teolojik görüşleri açısından bunu tercih etmişlerdir. 17. yüzyıl biliminde önemli bir yeri olan Marin Mersenne bunlar¬dan birisidir. Mersenne, din adamlarının halkı kandırmak için mucize hikayeleri uydurmalarıyla ilgili ithamlardan rahatsız olmuştu. Bunun için, mekanik felsefenin, mucizeler ile şaşkınlık uyandıran olaylar (marvel) arasında sınır çizmede yararlı olacağını düşündü: Eğer doğa yasaları ile işleyen bir düzen varsa, bu düzenin kesintiye uğramasıyla mucizeler tarif edilebilir, böylece mucizeler şaşkınlık uyandıran olaylardan ayırt edilebilir ve değerleri ortaya çıkar.33 Mersenne için mekanik felsefe, Katolik inancına hizmet eden, onu koruyan bir araçtı.34 Diğer yandan, Mersenne'in Katoliklik adına yaptığını, Robert Boyle, Protestanlık için yapmış ve mucizelerdeki doğaüstü yöne vurgu yapmıştır. Protestanlar, kutsal metinlerde yazılanların dışında birçok mucizenin varlığını iddia eden ve bunları Katoliklik lehine kullanan Katolik Kilisesi'nin mucize anlayışına karşı çıkmışlar ve -genelde- mekanik evren anlayışına daha çok sempati duymuşlar, bu anlayışın, Katolikliğin 'sihirli evren' anlayışının yerini alması gerektiğini düşünmüşlerdir.35
Mekanik evren sisteminin babası Newton da 'Tanrı'nın özgürlüğü'ne vurgu yaparak, Tanrı'nın istediği anda evrene -gereğinde doğa yasalarını ihlal ederek- müdahalede bulunabileceğini savundu.36 Diğer yandan Aydınlanma'nın akılcılığıyla Hıristiyanlığa yeni bir şekil vermek isteyen Thomas Jefferson, Hıristiyanların kutsal metinlerinden mucizeleri çıkartarak, kendi Kutsal Kitap baskısını yaptı.37 Bütün bu mucizelere farklı yaklaşımlarda, 17. yüzyıldaki bilimsel gelişmelerin önemli bir rolü vardır. 17. yüzyıldan önce mucizeler tartışılmış olsa da, bu yüzyılda mekanik evren modelinin hakim olması, bu sorunun, daha önceki dönemlerde olmadığı kadar, felsefe ve teoloji alanlarında tartışma gündemine gelmesine sebep olmuştur. Ateizm, deizm veya agnostisizm adına mucizelere Hume ve Voltaire gibi karşı çıkanlarda, Mersenne ve Boyle gibi mucizelerin doğa yasalarının ihlali olarak anlaşılmasına pozitif anlam yükleyenlerde, Jefferson gibi mucizelerin anlatımını kutsal metinlerden çıkartmaya çalışanlarda; mekanik felsefenin ortaya konmasının, mucizeler ile ilgili tartışmada bir dönüm noktası olduğu gözükmektedir.

Mucizelere kimi karşı çıkışların ateizm ve agnostisizm dışında teolojik kanaatler sonucu yapıldığına özellikle dikkat edilmelidir. Karşı çıkanların kimisi, doğrudan mucizelerin varlığına karşı iken (Jefferson gibi), kimi ise mucizelerin doğa yasalarının ihlali şeklinde anlaşılmasına karşı olmuştur. Örneğin Descartes, kutsal metinlerde bahsedilen kimi mucizeleri doğal sebeplerle açıklamaya çabaladı.38 Doğa yasalarının değişmezliğini, 'Tanrı'nın Doğası'nın değişmezliği' ile temellendirmeye çalışan Descartes'ın mucizelere yakla¬şımını, felsefesindeki bu temel ilkeyle ilişkilendirebiliriz.39 Schleiermacher ise teolojik sebeplerle doğa yasalarının ihlali anlamındaki mucize anlayışının Hıristiyan teolojisinden çıkarılması gerektiğini savundu. O, nedenselliği mantıki bir zorunluluk olarak kabul etmişti ve evrensel her olguyu Tanrı'nın eseri olarak görse de, bu olguların doğa yasaları çerçevesinde -bu yasalar ihlal edilmeksizin- gerçekleştiğini savundu.40

Mucizelere, Tanrısal etkinliğe ve Tanrısal Doğa'ya karşı birbirlerinden oldukça farklı yaklaşımlarına rağmen Voltaire'in, Mersenne'in, Newton'un, Jefferson'un, Descar-tes'ın, Spinoza'nın ve Schleiermacher'in yaklaşımlarındaki ortak noktayı görmek mümkündür. Tüm bu ünlü isimler yaklaşımlarını, evrende 'objektif determinist' doğa yasaları olduğuna inanarak geliştirmişlerdir. Kuantum teorisinin bu tartışma açısından önemli olduğu nokta tam burasıdır. İlk olarak kuantum teorisiyle -doğa bilimleri alanında- 'objektif indeterminist' doğa yasalarının varlığı savunulmuştur. Bu ise mucizeler sorunuyla ilgili felsefi tartışmalarda, temel hareket noktalarından birinin değiştiği ve bu konunun baştan ele alınmasının gerektiği anlamına gelir.

20. yüzyıldaki, mucizelere felsefi veya teolojik kanaatleri gereği inanan tüm din felsefecilerinin ve teologların, kuantum teorisinde ortaya çıkan indeterminizm sonucunda, mucizele¬rin doğa yasaları ihlal edilmeksizin gerçekleştiğini savunmaya başladıkları da zannedilmemelidir. Örneğin Richard Swin-burne, mucizeleri, doğa yasalarının ihlal edilmesi olarak tarif eden yaklaşımı Mersenne gibi benimsemiş ve mucizeleri, tek¬rarı olmayan, doğa yasalarının ihlal edildiği istisnai durumlar olarak betimlemiş ve buna, kendi felsefi yaklaşımında -Hume'un tersine- pozitif bir anlam yüklemiştir.41


DOĞA YASALARINA FARKLI FELSEFİ YAKLAŞIMLAR

Mucizeler sorunu ile ilgili modern dönemdeki felsefi ve teolojik tartışmaların en büyük bölümü, mucizelerin doğa yasalarının ihlal edilmesi olarak algılanması ile ilgilidir. Bu sorunun iki yönü olduğunu söyleyebiliriz; birincisi Tanrısal etkinliğin nasıl anlaşılacağıyla ilgilidir, ikincisi doğa yasaları¬nın nasıl anlaşılacağıyla ilgilidir. Bunlardan ikincisine, muci¬zelerle ilgili birçok tartışmada gerekli önemin verilmediğini söyleyebiliriz. Bilim felsefesi alanında doğa yasalarını nasıl anlamamız gerektiği, bu yasaların ontolojik statüsünün ne olduğu hakkında yapılmış olan çalışmalar, mucizeler konusu¬nun tartışıldığı birçok çalışmada görmezden gelinmiştir. Oysa doğa yasalarına yaklaşımımızda, bilim felsefesi açısından yapacağımız tercihlerin kimisine göre mucizeleri doğa yasalarının ihlali şeklinde anlamakla ilgili sorunun hiçbir önemi kalmamaktadır; dolayısıyla bunlara göre Tanrı'nın doğa yasalarını ihlal edip etmediği şeklindeki tartışmalar gereksizdir. Bu yüzden, mucizelerle ilgili sorun açısından, doğa yasalarının ontolojik statüsüne farklı felsefi yaklaşım-ların olduğunu belirlemeyi önemli buluyoruz. Doğa yasalarını 'evrensel doğrular' ile ilişkilendirmek cazip olsa da bilim felsefesi alanındaki çalışmaları inceleyenler -mühendislik alanında bu tartışmalar göz ardı edilse de- birçok felsefecinin, doğa yasalarının tartışma-dışı 'evrensel doğrular' olarak algı¬lanmasına karşı çıktığını ve bu konuda farklı yaklaşımlar sergilendiğini görürler.42 Bu farklı yaklaşımları dört maddede inceleyeceğiz; bunların birincisi düzenci, ikincisi araçsalcı, üçüncüsü zorunlulukçu, dördüncüsü olasılıkçı yaklaşımdır.

1- Düzenci (Regularity) Yaklaşım: Bu yaklaşımın ontolojik iddiasına göre 'olgular'ın yasalara karşı önceliği vardır. Bilimsel teorilerimizde 'yasa' olarak adlandırdık-larımız mutlaklık ifade etmez; bu yasalar, gözlenen düzenin ifadesinden ibarettirler.43 Bu bakış açısında, 'mutlak yasa' gibi gösterilenlerin 'yasa gibi' (lawlike) ele alındığını düşünebiliriz. Bu yaklaşımı savunanlar, doğa yasalarının adeta birer 'Platonik idea' gibi değerlendirilmesine karşı çıkarlar. Düzenci yaklaşımı savunanların içinde de bazı farklılıklar olmakla beraber zorunlulukçu yaklaşımı eleştirmek, bu başlık altında toplananların ortak özelliğidir. Düzenci yaklaşım, gelecek hakkında öngörüde bulunabilmemizin sebepleri hakkında bir şey söyleyemediğinden dolayı eleştirilir. Ayrıca, düzenci yaklaşımı eleştirenler, bu yaklaşımın, doğada gözlenen düzeni neyin sağladığı hakkında hiçbir şey söyleyemediğini belirtirler.44
Düzenci yaklaşıma uygun fikirleri savunmuş olan ünlü isimlerden biri Alfred Ayer'dir. Ayer, düzenci yaklaşımın kökenlerini Hume'un nedensellik eleştirisine bağlar ve Hume'un yaklaşımının iyi anlaşılmadığını söyler. Ayer, Hume'un, neden ile sonuç arasında ilişki olmadığını değil; bu ilişkinin 'mantıken zorunlu' olmadığını savunduğunu söyler: Eğer ilişki mantıken zorunlu olsaydı; nedenlerden sonucu çıkarsamak mümkün olurdu ve deneyden önce de biz, hangi sonucun hangi deneyi takip edebileceğini bilirdik. Fakat böylesi apriori bir bilgi mümkün değildir.45 Hume, neden ile sonuç arasında 'mantıki zorunluluk' görmediği gibi 'fiziki zorunluluk' olmadığını da düşünmüştür. O, 'fiziki zorunluluk yanılgısı'nın psikolojik olduğu -sübjektif olduğunu- kanaa-tindedir. Hume ile 'düzenci yaklaşım' arasında kurulan bu ilgilerden dolayı bu yaklaşıma 'Hume'un teorisi' (Humean theory) de denmiştir. En basit şekliyle düzenci yaklaşım, 'doğa yasaları'nın genellemelerden ibaret olduğunu söyler.46

Burada ironik olan, Hume ile adı özdeşleştirilen bu yaklaşımın, yine Hume ile özdeşleştirilen 'mucizelerin doğa yasalarının ihlali olarak tarifi' ile uyuşmamasıdır.47 Çünkü düzenci yaklaşıma göre, aslolan olgular olduğu için, gerçek-leşen herhangi bir olguyu kapsayacak şekilde 'yasalar'ın düzenlenmesi gerekir. Yasalar olgulardan çıkarsandığı için, 'yasa'yı ihlal eden bir olgu olursa, eksik genellemenin (yasanın) revize edilmesi gerekir. Buna göre, eğer ateş Hz. İbrahim'i yakmadıysa, 'ateşin kimi zamanlar yakmayabileceği' şeklinde ateşle ilgili genellemelerimizi düzenlememiz gerekir. Bu yaklaşım elbette ki herkesin, her 'olağanüstü olgu' iddiasının kabul edilmesini gerektirmez. Fakat böylesi bir yaklaşım benimsenirse; mucizeleri doğa yasalarının ihlali olarak tarif ederek, bu tarif sebebiyle reddetmenin kapısı kapanır. Böylece ateizm, deizm veya agnostisizm adına olduğu gibi 'Tanrı'nın bir eliyle koyduğu yasaları diğer eliyle bozmayacağı' şeklindeki teolojik bir yaklaşım adına da mucizelere karşı çıkılamaz. Çünkü düzenci yaklaşıma göre, 'Tanrı'nın bir eliyle koyduğu söylenen yasaları' doğa bilimlerinden öğrenemeyiz; doğa bilimleri sadece gözlenen düzeni tarif eden 'genellemeleri' bize söyler. O zaman, 'yasa gibi genellemeleri', mutlak yasalar olarak değerlendirerek 'yasaların ihlali'nden bahseden yaklaşımlar anlamsızdır.

Diğer yandan, Mersenne gibi, doğa yasalarının ihlal edilmesine -kendi teolojik yaklaşımları sebebiyle- pozitif anlam yükleyenler için düzenci yaklaşımın sorun oluşturabile¬ceği de söylenebilir. Ortada 'mutlak yasa' diye bir kavram kalmayınca, yasa ihlaline pozitif anlam yükleyecek bir yaklaşım da mümkün olmayacaktır.

2- Araçsalcı (Instrumentalist) Yaklaşım: Düzenci yaklaşımı savunanlar, 'doğa yasaları' olarak gösterilenleri mutlak kategorisinden indirip, olgulara öncelik vererek, 'doğa yasaları'nın ontolojik statüsünü zorunlulukçu yaklaşımı savunanlara nazaran düşük tutarlar.48 Araçsalcı yaklaşımı savunanlar ise bilimsel yasaların gerçek (doğa yasaları) ile ilişkisinin önemli olmadığını, zihnin bu yasaları dış dünyaya yüklediğini savunarak, yasaların ontolojik statüsünü iyice düşürürler. Araçsalcı yaklaşımı benimseyen biri için iyi teori, ontolojik gerçekliği en iyi şekilde açıklayan değil; fakat teknolojik buluşlara en iyi şekilde aracılık edip, en iyi şekilde öngörüde bulunma yeteneği verendir.49 Ernan McMullin'in de belirttiği gibi, Thomas Kuhn'un bilimsel teorilere yaklaşımı¬nın araçsalcı olduğu söylenebilir. Kuhn, doğa yasalarının teorilerimizden bağımsız varlığı gibi konuları, tamamen kenara bırakabileceğimizi düşünmüştür.50 Kuhn, bir teorinin başarısını 'bilmece çözme' (solving puzzle) faaliyetindeki başarıya benzetmiş ve objektif gerçekliği 'doğa yasaları'nın yansıttığını iddia eden yaklaşımlara karşı çıkmıştır.51
Kuantum teorisini araçsalcı yaklaşım ile değerlendirenler, bu teorinin lazer, maser, transistorlar, süper iletkenler ve nükleer santraller alanındaki başarılarına odaklanacaklar ve doğadaki ontolojik yapıyı ne kadar tarif ettiği konusunu göz ardı edeceklerdir. Aynı şekilde Newtoncu determinizmi ve Einstein'ın izafiyet teorisini de ele alacak; bu teorileri üstün zihinlerin dış dünya hakkındaki kurguları olarak kabul edecek ve bu kurguları sadece pratik sonuçları ile değerlendi-receklerdir. Bu yaklaşımda 'bilim yasaları'nın asıl olduğu savunulacak ve bunların 'doğa yasaları' olarak kabul edilme-sine gerek görülmeyecektir; bilim yasalarının kökeni ise doğada değil insan zihninde aranacaktır. Sonuçta bu yakla-şıma göre bilimsel yasaları keşif yerine icat olarak görmek gerekir.

Araçsalcı yaklaşımla 'kendinde şey' hakkında ontolojik bir iddiada bulunulmadığı için, bu yaklaşımdan dolayı mucize¬lere, doğa yasalarının ihlal edilmesi anlamına geldikleri iddiasıyla karşı çıkmanın bir mantığı olamaz. Doğa yasa¬larının neliği ile ilgili ontolojik bir iddia ortada yoksa, neyin ihlal edildiği söylenecektir? Eğer bilimsel teoriler sadece insan zihninin ürünleriyse, o zaman onları, 'Tanrı'nın bir eliyle koyduğu' yasalar olarak görmenin de, dolayısıyla 'Tanrı'nın onları diğer eliyle bozmayacağı'nı söyleyerek teolojik sebep¬lerle ihlalci mucizelere karşı çıkmanın da bir anlamı kalmaz.

Diğer yandan, Boyle gibi doğa yasalarının ihlal edilmesine pozitif bir anlam yükleyerek mucizelerin açıklamasını yapanlar için, düzenci yaklaşım olduğu gibi 'araçsalcı yaklaşım' da doğa yasalarına karşı arzu edilen felsefi tavır değildir.

3- Zorunlulukçu (Necesseterian) Yaklaşım: Bu yakla-şımda, doğa yasalarına göre hangi nedenin hangi sonucu belirleyeceğinin belli olduğu savunulur: Doğa yasaları zihnin dışında ontolojik olarak vardırlar. Doğa yasaları olacak olanı belirledikleri gibi, olmaması gerekeni de dışlarlar. 'A' nedeni 'B'yi sonuç veriyorsa; 'A' ile 'B' mutlaka beraber görül-melidir.52 Bu yasaların işleyişi belli bir zaman ve mekanla da sınırlı değildir. Eğer A' nedeni 'B' sonucunu veriyorsa; bu, bir milyar yıl önce olduğu gibi şimdi de, bir milyar yıl sonra da geçerlidir.53

Düzenci yaklaşımda olguların yasalara karşı önceliğinin savunulmasına zıt bir şekilde zorunlulukçu yaklaşımda, yasaların olgulara karşı ontolojik önceliği savunulur. Doğa yasalarına farklı felsefi yaklaşımlar içinde sadece zorunlulukçu yaklaşımda, doğa yasalarının ihlal edildiği bir mucize anlayışı söz konusu olabilir. O zaman, mucizelerin doğa yasalarının ihlali gibi gösterilmesini -Schleiermacher gibi- teolojik sebeplerle sorunlu görenlerin, ancak doğa yasalarına felsefi yaklaşımlarında zorunlulukçu yaklaşımı benimsiyorlarsa, bu sorunun olduğunu söyleyebiliriz. Kuantum teorisinin, doğa yasaları ihlal edilmeden mucize-lerin oluşumunu açıklayıp açıklayamayacağı, zorunlulukçu yaklaşımı benimsemek suretiyle 'mucizeler'in gerçekleştiğine itiraz edenlere cevap verilmesi açısından önemlidir. Fakat düzenci yaklaşımı benimseyenler için zaten böylesi bir sorun olmayacağı için, kuantum teorisine dayanılarak, mucizelerin doğa yasaları çerçevesinde oluşumunun açıklanmaya çalışıl-masının da pek bir önemi kalmamaktadır.
Zorunlulukçu yaklaşıma göre mucizelerin, doğa yasala-rının ihlali olarak tarif edilmesini birçok filozof ve teologun dinler açısından sorun olarak görmediğini -hatta bazılarının böylesi bir tarifi arzuladıklarını- tekrar hatırlamak faydalı olacaktır. Örneğin William Lane Craig, doğa yasalarına zo-runlulukçu yaklaşımın, mucizelerin 'fiziksel olarak imkansız' (physically impossible) olduğunu gösterebileceğini; fakat dinlerin, mucizelerin doğal nedenlerle gerçekleştiğini iddia etmediklerini, doğaüstü bir Gücün mucizeleri gerçekleştir-diğini savunduklarını; bu yüzden herhangi bir sorunun bulunmadığını söyler.54 Craig, epistemolojik olarak teizmin Tanrısı'nın varlığının mümkün olduğunu kabul edersek, mucizelerin varlığının da otomatik olarak mümkün olduğu-nun ortaya çıkacağını belirtir. Craig, ancak ateizmin doğru-luğu rasyonel bir şekilde temellendirilebilseydi, mucizelerin varlığının imkansız olacağının düşünülebileceğini söyler. Sonuçta Craig, mucizeleri, zorunlulukçu yaklaşımın etkisiyle 'doğa yasalarının ihlali' olarak tarif ederek, imkansız gibi göstermeye çalışanların argümanlarının geçersiz olduğunu
savunur.55
4- Olasılıkçı (Probabilistic) Yaklaşım: İstatistiğin temelinin olasılığa dayandığını hatırlarsak, günümüzde birçok bilim dalında olasılıkçı yaklaşımın öneminin ne kadar büyük olduğunu anlayabiliriz.56 Örneğin "Sigara içmek (A) akciğer kanseri olmanın (B) olasılığını arttırır" şeklindeki tıp biliminde geniş kabul gören bir iddia, olasılıkçı yaklaşımla ifade edilmektedir. 'A'nın olması 'B'nin olmasının olasılığını -birçok değişik durumda bile- arttırıyorsa; olasılıkçı neden-selliğin (probabilistic causation) olduğu söylenebilir.57 Zorun¬lulukçu yaklaşımda 'B'nin, 'A'nın zorunlu sonucu olduğu söylenirken; olasılıkçı yaklaşımda 'C'nin de 'B'ye sebep olduğu söylenebilir; hatta bu sebeplerin hiçbiri olmadan da 'B' oluşabilir. Örneğin hava kirliliğinin (C) de akciğer kanserine (B) sebep olduğu belirtilebilir veya hiç sigara içmeyip, hiç hava kirliliğine maruz kalmamış kişilerin de akciğer kanserine yakalandığı (B) düşünülebilir.

Olasılıkçı nedenselliğin olduğu durumlarda, sonucun hangi nedenle bağlantılı olarak gerçekleştiğini belirlemede zorluk vardır. Örneğin bir ilaç da, temiz hava da, bağışıklık sistemi de akciğer kanserinin iyileşmesinin sebebi olabilir. Carl Hempel bu durumu, 'açıklamanın belirsizliği problemi' (problem of explanatory ambiguity) olarak nitelendirir ve Tanrısal etkinliği bu durumla ilişkilendirir: Belirsizlikten dolayı kanseri, ilacın veya temiz havanın veya bağışıklık sisteminin iyileştirdiğini söyleyebileceğimiz gibi Tanrısal etkinliğin iyileştirdiğini de söyleyebiliriz.58 Hempel'in yaklaşı¬mıyla, sonucun (örnekteki iyileşmenin) Tanrısal etkinlikle gerçekleştiği gösterilmemekte; fakat bahsedilen tipteki sonucun, Tanrısal etkinlikle gerçekleştirildiğinin yanlış-lanmasının mümkün olmadığı anlatılmaya çalışılmaktadır.

Fiziğin en temel yasalarının bile olasılıkçı bir yönü olduğu, ilk olarak 19. yüzyılın ikinci yarısında entropi yasasıyla belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır. Termodinamiğin ikinci yasası olan entropi o kadar temel bir doğa yasasıdır ki ünlü bilim adamı Arthur Eddington; evren hakkındaki bir teorinin, Maxwell'in formülleriyle, hatta daha önceden yapılmış bazı deneylerle uyumsuz olsa bile doğru olma şansının buluna¬bileceğini, ama entropi yasasıyla çelişiyorsa hiçbir şansının olmadığını söyler.59 Ama, gerek akciğer kanseri ile ilgili örneklerde, gerek entropi yasasında determinizmin dışına çıkılmadığına dikkat edilmelidir. Nitekim Einstein'a göre, Newton mekaniğinin en büyük başarısı, entropi yasası ile ilgili olan, moleküllerin davranışlarını açıklayan kinetik teoriye ve mikroskobik yapılardan hareketle makroskobik sistemlerin açıklamasını amaçlayan istatistiksel mekaniğe uygulanabil-mesidir.60 Kısacası akciğer kanseri ile ilgili örneklerde ve entropi yasasında 'sübjektif olasılık' mevcuttur; epistemolojik yetersizliklerimizden dolayı olasılık kullanılmaktadır. Polkinghorne'un kaos teorisini yorumlayışında olduğu gibi, epistemolojik belirsizliklerden ontolojik belirsizliklere geç-meyi bir alternatif olarak görenler olabilir.61 Buna göre deter-minist yasaların, doğadaki ontolojik determinist durumu ta¬rif ettiğine dair realist yaklaşımlar inkar edilecek ve bu yasalar ontolojik gerçekliğe en iyi durumda bir yakınlaşma olarak kabul edilecektir.62 Bu tarz bir yaklaşım için, olasılıkçı yasalar ile açığa çıkan, Hempel'in bahsettiği, 'açıklama ile ilgili epistemik belirsizlik' bir avantaj kabul edilebilir. Fakat Polkinghorne gibi determinist yasalar sonucunda açığa çıkan epistemik belirsizliklerden ontolojik indeterminizme geçmek-tense; doğrudan 'ontolojik olasılığın' varlığının savunulduğu kuantum teorisiyle, indeterminizmin ontolojik varlığını savunmayı -Clayton, Murphy ve Tracy gibi- daha iyi bir alter-natif olarak değerlendirdiğimizi, bir daha belirtmek istiyoruz.63

Diğer yandan, olasılıkçı yasaların sadece ve sadece epistemolojik yetersizliklerimizle alakalı olduğunu (indeter-minizmle ilgisinin bulunmadığını) düşünenler için, olasılıkçı yaklaşım ile zorunlulukçu yaklaşım tamamen aynı anlama (ontolojik olarak) sahiptir. 'Sübjektif olasılıkçı' yaklaşımlarla beraber Tanrı'nın mucize gerçekleştirdiği iddia edilince, doğa yasalarının ihlal edildiği bir mucize anlayışı savunulmuş olacaktır. Doğa yasalarının ihlal edilmediği bir mucize anlayışını savunanlar için kuantum teorisinin en yaygın yorumu olan Kopenhag yorumunun önemi burada ortaya çıkar. Doğayla ilgili temel yasalarımızdan sadece kuantum teorisinde 'ontolojik olasılık' mevcuttur. Bu ise doğada 'ontolojik boşluklar'ın olduğu ve Tanrı'nın, bu açıklıkları kullanmak suretiyle, doğa yasalarını ihlal etmeden mucizeleri oluşturduğu modellerin savunulabilmesine olanak tanır. Her olasılıkçı yaklaşım, ihlalsiz bir şekilde mucizelerin nasıl oluşmuş olabileceğiyle ilgili modelleri göstermeyi mümkün kılmaz. Bilimsel yasalarımız içinde 'ontolojik indeterminizm' (ontolojik olasılıklar) iddiasına sahip tek teori olan kuantum teorisini kullanan olasılıkçı yaklaşım, bu konudaki en iyi seçenek olarak gözükmektedir.

Sonuçta, doğa yasalarına felsefi yaklaşımların farklılığı, mucizelerin, doğa yasaları ihlal edilerek mi, yoksa edilmeden mi oluştuğu sorununda kritik öneme sahiptir. Düzenci yaklaşım ve araçsalcı yaklaşımla, doğa yasaları hakkında güçlü bir ontolojik iddiada bulunulmadığından; bu anlayışlar açısından 'doğa yasalarının ihlali' kavramının ciddi bir önemi kalmamaktadır. Doğa yasalarının ihlali kavramı karşımıza özellikle zorunlulukçu yaklaşımda çıkar; bilimsel yasalarımı-zın, doğa yasalarının ontolojik durumunu tarif ettiğine güven, bu yaklaşımın temel özelliğidir. Fakat, modern bilimin en temel yasalarından biri olan kuantum teorisiyle objektif indeterminizm ortaya çıkınca; bilimsel yasaların ontolojik durumu tarif ettiğine güveneceksek, evrene ontolojik olasılıkçı yasaların (indeterminizmin) hakim olduğunu kabul etmemiz gerektiği savunulmaya başlandı. Tanrı'nın belirsiz-likleri belirleyerek (olasılıklar arasındaki alternatiflerin içinden tercihler yaparak) mucizeleri gerçekleştirmiş olabileceğini savunan modeller, 'ontolojik olasılıkçı' yaklaşım¬la karşımıza çıkmaktadır. Kısacası, mucizeler, sadece 'doğa yasalarını objektif determinist yapıda gören zorunlulukçu yaklaşım'a göre doğa yasalarının ihlal edilmesi anlamına gelir. Boyle ve Mersenne ve gibi birçok ünlü düşünür ise böylesi bir mucize anlayışında hiçbir sorun görmemiş, hatta bu yaklaşımın daha tercih edilir olduğunu düşünmüşlerdir. Diğer yandan, Tanrı'nın doğa yasalarını ihlal etmediği bir mucize anlayışını savunmayı önemli bulanlar ise düzenci yaklaşım, araçsalcı yaklaşım gibi görüşleri zorunlulukçu yaklaşıma tercih etmek ve de özellikle kuantum teorisinin desteğiyle 'ontolojik olasılıkçı' yaklaşımları benimsemek gibi alternatiflere sahiptirler.64

BAŞTAN MÜDAHALE VE MUCİZELER

Tanrı'nın, determinist yasalarla işleyen bir evrende, mucizeler oluşturmak için doğa yasalarını ihlal etmesi gerektiği, genel kabul gören bir görüştür. Oysa, doğa yasalarını zorunlulukçu yaklaşımla değerlendirenler ve determinist bir yapıda görenler, eğer doğa yasalarının ihlal edilmediği bir mucize anlayışını savunacaklarsa bir alternatif daha vardır ve bu alternatif, bu konuyu ele alan birçok çalışmada göz ardı edilmiştir. Örneğin söz konusu alternatifin, mucizeler sorunuyla ilgili fikirleri birçok tartışmanın çıkış noktası olan David Hume'un kitaplarında işlendiğine tanık olamazsınız.65 Bu alternatife göre, teizmin Tanrısı, her olayı önceden bilebilecek ve yaptığı herhangi bir müdahalenin gelecekteki tüm sonuçlarını hesaplayabilecek güçte olduğundan, evrenin en başından yapacağı müdaha-le(ler) ile gelecekteki dilediği olayı istediği gibi belirleyebilir. Evren eğer determinist yapıdaysa ve evrende ontolojik boşluk yoksa bile, teizmin yoktan yaratma doktrinini kabul eden biri için, en azından başlangıçta, müdahaleye açık bir alan vardır. Bu başlangıç, doğa yasalarının da evrenle beraber başlan¬gıcını oluşturur ve buradaki müdahaleyle doğa yasalarının ihlal edildiği de söylenemez.
Teolojik sebepler ileri sürerek, 'Tanrı'nın bir eliyle koyduğu yasaları diğer eliyle bozmayacağı' söylemiyle determinist bir evrende ihlalci mucizelerin oluşumuna karşı çıkanların, şu temel kabullere sahip olmaları gerekir:

1. Doğa yasalarına felsefi yaklaşımın zorunlulukçu olması gerektiği
2. Doğa yasalarının ontolojik determinist yapıda olduğu
3. Tanrı'nın kendi koyduğu yasaları ihlal etmeyeceği

Bu maddelerin her birine farklı karşı çıkışların olduğunu gördük. Örneğin düzenci yaklaşımla birinci maddeye, kuantum teorisiyle ikinci maddeye, "Tanrı kendi koyduğu yasalarla kendi ellerini bağlamadı"66 diyen Boyle'un ve Swin-burne'ün yaklaşımlarıyla üçüncü maddeye karşı çıkılmak suretiyle bahsedilen anlayışa farklı cevaplar verilmeye çalışılmıştır. Fakat, 'baştan müdahale' ile ilgili yaklaşımla, bu üç maddenin üçü birden kabul edilerek de olağanüstü olaylar anlamında mucizelerin oluşabileceği bir model gösterilebilir. Birçok ünlü düşünür böylesi bir alternatifi göz ardı etmiş olsalar da, Tanrı'nın baştan belirlemesiyle, doğa yasaları ihlal edilmeden, beklenmedik olayların gerçekleşmesinin mümkün olduğunu ifade eden bahsettiğimiz modele dikkat çekenler de olmuştur.67

Bu yaklaşımla beraber, kutsal metinlerde bahsedilen, peygamberleri inkar eden toplumların, doğal afetler aracı-lığıyla yok edilmelerini ele alalım: Buna göre Tanrı, daha 'baştan' peygamberlerinin inkar edileceğini ve zulme uğraya¬cağını bildiğinden, evrenin 'başlangıcında her şeyi öyle bir ayarlamıştır' ki; Big Bang başlangıcından 15 milyar yıl sonra, tam olarak peygamberlerin kavimlerini terk ettiği zamanda ve tam olarak zulüm yapan ve inkar eden toplumun olduğu bölgede, kasırga, deprem veya volkan patlaması gibi doğal afetlerle bu kavimleri cezalandırarak teist dinlerce mucize (ayet)68 kabul edilen olayları gerçekleştirmiştir.

Hz. Musa'ya denizin yarılması da böylesi bir mucize modellemesiyle açıklanabilir. Aslında denizin içinde rastgele hareket eden katrilyonlarca molekül vardır. Denizin ortasın-dan çizeceğiniz hayali bir çizginin sağındaki moleküllerin istisnasız hepsinin daha sağa, soldaki moleküllerin istisnasız hepsinin daha sola hareket etmesi mümkündür. Moleküllerin böylesi bir hareketinde, deniz yarılır ve de hiçbir bilimsel yasa ihlal edilmemiş olur. Bu tarz durumları göremememizin sebebi, bunların doğa yasaları çerçevesinde olası olmaması değil, olasılığının imkansız denecek kadar düşük olmasıdır. Olasılıklar arasından hedeflerine uygun olan düşük olasılık-ları dilediğince seçebilen, bilinçli ve kudretli bir Tanrı'ya inananlar için, olasılıkların çok çok düşük olması sorun olmayacaktır. Tanrı'nın, 'baştan müdahale' ile, determinist bir evrende, doğa yasalarını ihlal etmeden, Hz. Musa'ya denizin yarılması mucizesini gerçekleştirdiğini savunan biri, muh-temelen şöyle diyecektir: "Tanrı, Hz. Musa'nın başına gele-cekleri evrenin başından bildiğinden, Hz. Musa'nın düşman-larınca kovalanıp kıstırılacağı -denizin kenarına geleceği-anda, denizin yarılacağı şekilde doğadaki olguların oluşu¬munu (bahsettiğimiz şekilde moleküllerin hareketiyle veya bu durumu sağlayacak gelgit gibi bir mekanizmayla), evrenin 'başlangıcında' uygun şekilde olayları düzenleyerek (doğa yasalarını 'araçsal/ikincil sebepler' olarak kullanarak) sağla¬mıştır."

Böylesi bir mucize oluşumunda, gözlenen, beklenmeyen ve sıra dışı olan, fakat doğanın yasalarına da aykırı olmayan bir olgudur. Bu anlayışta, mucizenin oluşumu, çok çok düşük olasılıkların seçimi ile gerçekleştiği için, mucizenin olağan-üstülüğüne gölge düşmez. Daha önce değindiğimiz gibi, bir mucizeyi bir anomaliden ayırmada, mucizelerin gerçekleştiği dinsel-tarihi ortamın kritik önemi bulunmaktadır. Hz. Musa ile ilgili örnekte, peygamberlik iddiasındaki Hz. Musa, bu vazifesinden dolayı kovalandığı ve tam kıstırıldığı anda deniz yarıldığı için, mucizeyi tanımlamak için gerekli dinsel-tarihi ortamın bulunduğu rahatlıkla söylenebilir. Sonuçta bu olaya inananlar için, hiçbir doğa yasası ihlal edilmemiş olsa bile, olayın olağanüstülüğü ve gerçekleştiği dinsel-tarihi ortam, mucize olarak tanımlanmasına yeterlidir.69

Bu görüş, Tanrı'nın baştan müdahale ile varlıklar arası uyumu sağladığını söyleyen Leibniz'in felsefi sistemine benzer.70 Bazıları -Leibniz'in sistemini olduğu gibi- bu yaklaşımı deizmle karıştırabilirler. Phil Dowe gibi biz de bu anlayışın hatalı olduğu kanaatindeyiz.71 Deizmle, baştan evreni yaratan, fakat sonra olayların akışına karışmayan ve bunlardan haberdar olmayan bir Tanrı anlayışı benimsenir.72 Oysa bu anlayışta, Tanrı'nın, evrenin başlangıcından, evrenin her anına ve her yerine müdahalelerde bulunduğu savunulur; yani aktif bir Tanrı anlayışı benimsenir. Tanrı'nın evrene mekan olarak aşkın olmasına rağmen, her yer ve her anına müdahalelerde bulunduğunu savunanlar için; Tanrı'nın zamana aşkın olup, her yer ve her anına müdahalelerde bulunduğunu kabul etmekte hiçbir sorun olmaması gerekir. Tanrı'nın aktifliği hususunda bu anlayış teizmin temel görü-şünden ayrılmaz.

Her an müdahaleyle 'baştan müdahale' arasındaki fark, modern kozmolojiye göre 15 milyar yıllık bir süredir. Fakat izafiyet teorisiyle zamanın izafi olduğu anlaşıldıktan sonra, söz konusu 15 milyar yılın bir önemi kalmamıştır.73 Evrende bile izafi olan zamanın, Tanrı için bir sınırlayıcılığı olduğu iddia edilemez. Evrende geçen 15 milyar yıllık zaman süre-sinin, Tanrı için bir an gibi olduğunu düşünebiliriz. Evrenin başı ile içinde bulunduğumuz dönem arasındaki süre önem-sizleşince, Tanrı'nın baştan müdahalede bulunduğunu söyle¬mek ile her an müdahalede bulunduğunu söylemek arasında ciddi bir fark kalmamaktadır. İzafiyet teorisi, 'baştan müda¬hale' düşüncesinin dile getirilmesini, Leibniz'in döneminde olduğundan daha çok cazip kılmakta ve doğa yasalarının ihlal edilmediği bir mucize anlayışının bu yolla savunulmasını kolaylaştırmaktadır.



KUANTUM BELİRSİZLİKLERİNİN BELİRLENMESİYLE MUCİZE OLUŞTURULMASI

Kuantum teorisinin en yaygın yorumu olan Kopenhag yorumunun savunduğu 'ontolojik indeterminizm', baştan müdahale kavramına ihtiyaç kalmadan, 'ihlalci olmayan bir mucize anlayışı'nın savunulmasını mümkün kılar. Bu yaklaşı¬ma göre, ontolojik olan kuantum belirsizlikleri (boşlukları) belirlenerek, evrende önemli değişiklikler ve hatta mucizeler oluşturulabilir. Kuantum kuramıyla Tanrısal etkinliği birleş¬tiren yaklaşımların, aşağıdan-yukarı (bottom-up) bir müda¬haleyi savunmasıyla, dünya içindeki büyük değişimlerin (mucizeler gibi) açıklanıp açıklanamayacağı sorulabilir. Her şeyden önce, bütün evrensel hammadde atomlardan ve atom-altı parçacıklardan oluşmuştur ve atom-altı seviyede yapıla¬cak müdahaleler, evrenin tümünde yapılmış olmaktadır. Ayrıca bu konuda, kuantum teorisiyle beraber, kaos teorisinde karşımıza çıkan 'girdideki ufak değişikliğin büyük etkiyi çıktı olarak vermesi', beraberce göz önünde bulundu¬rulmalıdır. Kaos teorisiyle ilgili çalışmalarda da gösterildiği gibi, evrenin bir yerindeki çok küçük sayılabilecek bir değişim bile evrenin başka bir yerinde çok büyük değişimlere sebebiyet verebilir. 'Kelebek Etkisi' ismiyle meşhur olan bu yaklaşıma göre, Şam'da kanatlarını çırpan bir kelebeğin, İstanbul'da bir kasırgaya sebebiyet verebileceğini hatırla¬yalım. Sonuçta Tanrısal müdahaleyle Tanrı'nın tüm evreni kuşatan bilgisi birleştirilirse, bir kelebeğin yönünü değişti¬recek kadar bir müdahale ile -kelebeğin zihnine kuantum seviyesinden yapılacak müdahalelerle bir yönlendirme yapılarak veya kuantum seviyesinde müdahalelerle bir hava akımı oluşturulup kelebeğin yönü değiştirilerek- kutsal kitaplarda bahsedilen, bazı kavimlerin yok edilmesine sebebiyet verecek nitelikte bir kasırganın nasıl oluşturulduğu izah edilebilir.74 Kelebek Etkisi ile ifade edilen etki 'başlangıç durumundaki şartlara hassas bağımlılık' olarak da dile getirilir. Fizikte bunun önemi anlaşılmadan önce, halk arasın¬da böylesi bir etkinin varlığı sağduyu ve basit gözlemlerle fark edilmişti. Halk arasındaki şu söz de bunu ifade etmektedir:

Bir mıh bir nalı,
Bir nal bir atı,
Bir at bir eri,
Bir er bir cengi,
Bir cenk bir vatanı kurtarır!75

Kaos teorisinde, Kelebek Etkisi determinist yasalar çerçevesinde ele alınır. Kaos teorisi ile kuantum teorisi bir arada ele alınırsa;76 büyük sonuçlar verecek ufak değişimler, Tanrı'nın, 'belirsizlikleri belirlemesi' ile açıklanmaya (indeterminizm sürece dahil edilmeye) çalışılabilir. Bizim açımızdan önemli nokta, aşağıdan-yukarı bir etki tarzının ne kadar önemli sonuçları olabileceğini görmektir. Maddenin küçük parçacıkları, etraflarındaki küçük parçacıklarla ve ortamla, çarpışma şeklindeki etkileşimlerinde, bize göre kısa bir süre olan birkaç saat içinde katrilyonlarca ilişkiye girerler. Kuantum kuramının gösterdiği gibi evrensel yasalar özlerinde olasılıksal bir yapıya sahipse, katrilyonlarca sayıdaki etkileşim esnasında, ontolojik olarak var olan olasılıklara müdahaleyle, çok büyük bir fark oluşturulabilir. Dünyanın etrafında uçan ve aynı yere gelen bir roketi düşünelim; eğer bu roketin yörüngesi derecenin trilyonda biri kadar sapış gösterirse ilk turda önemli bir fark olmaz, ancak trilyon tur sonra bir derece fark oluşur, 90 trilyon defada eski yörünge tam dikine kesilecek kadar, 180 trilyon defada tam ters yönde aynı yörüngeyi takip edecek kadar fark oluşur. Olasılıklara bilinçli tekrarlandığında ve Tanrısal bilinç ile bir amaca göre olasılıklar seçildiğinde, doğa yasaları ihlal edilmeden de çok büyük değişiklikler ve umulmadık sonuçlar oluşturulabilir.77

Havadaki atomlar/moleküller gibi atomların/moleküllerin dağılımında olasılıkçı entropi yasası kendini gösterir. Bir hava molekülünün odanın bir yarısında bulunma ihtimali 1/2'dir, ama odadaki tüm atomların aynı ihtimali gerçekleştirmeleri ile ilgili matematiksel olasılık o kadar düşüktür ki, bu olasılık, yüksek sayıda moleküllerin düşük olasılıklı sürprizleri (mucizeleri), neden hemen hemen hiç göstermediklerini anlamamızı sağlar. George Gamow, bir odadaki hava moleküllerinin odanın bir yarısında toplanıp, diğer yarısında olmamaları için lo^^-^-*»-*»-*»*»-*»-*» saniye beklememiz gerektiğini söyler; evrenin tahmin edilen toplam yaşının yaklaşık 1017 saniye olduğunu hatırlarsak, neden moleküllerin odanın bir yarısında toplanmasından dolayı havasız kalmaktan korkmamamız gerektiğini anlarız.78 Eğer kuantum teorisinde var olan belirsizliklerin belirlenmesiyle molekül¬lerin hareketi yönlendirilebilirse, yani entropi yasasındaki 'epistemolojik olasılıklar'ın aslında 'ontolojik olasılıklar' da olduğu ve Tanrı'nın bu olasılıkları (belirsizlikleri) belirleyerek müdahalede bulunduğunu savunursak, atomların/mole¬küllerin hareketiyle ortaya çıkabilecek birçok mucize, doğa yasalarının ihlali olmaksızın açıklanabilir. Üstelik, indeter¬minizm sürece dahil edildiği için, 'baştan müdahale' kavra¬mına da gerek kalmaz; çünkü artık müdahaleye açık alan sadece başlangıçta değil, atom seviyesinde, tüm evrene yaygın bir şekilde, her an vardır. Bir peygamberi öldürmeye kalkan bir topluluğun, içinde bulundukları ortamın hava molekül-lerinin, bu toplumdan uzak bir yere hareket ettirilmeleri suretiyle, etkisiz hale getirildikleri hayali bir olayı ele alalım. Hiç şüphesiz bu olay, teistik bir yaklaşım açısından 'mucize' diye nitelenecektir, ama görüldüğü gibi bu 'mucize' diye nitelenecek olay doğa yasalarının ihlali olmadan, çok düşük olasılıkların gerçekleştirilmesiyle oluşturulabilir.79

Bir de bu yaklaşımla beraber Hz. Musa'ya denizin yarıl-ması ile ilgili mucizeyi ele aldığımızı düşünelim. Bu sefer, Tanrı'nın kuantum belirsizliklerini belirlemek suretiyle su moleküllerini sağa ve sola doğru yönelttiği ve ihlalsiz muci-zenin gerçekleştiği söylenecektir. Moleküllerin hareketi ile ilgili olasılıkları epistemolojik olarak görenler, 'baştan müda-hale' ile, bahsedilen şekildeki ihlalsiz bir mucize modelini benimseyebilirler; kuantum teorisinin katkısıyla 'ontolojik olasılıklar'ın varlığını kabul edenler ise 'anında müdahale' ile ihlalsiz bir mucize anlayışını savunabilirler.

Peygamberlere gelen vahiyler tektanrılı dinlerde önemli bir yere sahiptir ve bu olağanüstü haller de kuantum teorisiyle ilişkilendirilerek, doğa yasaları çerçevesinde açıklanmaya çalışılmıştır. George Ellis, kuantum seviyesinden müdahale-lerle, Tanrı'nın, insanlara, hiçbir doğa yasasını ihlal etmeden vahiy edebileceğini söyler.80 Ellis, vahiy dışında da Tanrı'nın, kuantum belirsizliklerini belirleyerek insan beynine etkide bulunabileceğini; beyinden vücuda ve vücuttan çevreye böy¬lesi bir etkinin genişleyeceğini belirtir.81 Ellis, vahiy ile ilgili görüşünün, birçok felsefeci ve bilim insanına 'tatsız' gelebi¬leceğini; fakat eğer bu görüşün yanlışlanması istenirse, bunun başarılamayacağını, çünkü modern fiziğin hiçbir temel görüşüyle çelişmediğini ifade eder. Ellis, bu yaklaşımının din¬sel inanç açısından gerekli olan vahye inanmayı, doğa yasala¬rını ihlal eden bir mucize anlayışı savunulmaksızın mümkün kıldığını söyler.82 Sonuçta Ellis, vahyin oluştuğunu ispat etme¬ye (doğal teoloji) çalışmamıştır. Fakat hem modern bilime, hem de Tanrı'nın vahiy ve mucizeler için bile doğa yasalarını ihlal etmeyeceği yolundaki inancına, uygun bir teoloji geliştirmeye; yani 'doğanın teolojisi'ni yapmaya çalışmıştır.

Mucizelerin, bu şekilde oluşturulmuş olabileceğini ifade eden görüşleri aktararak, sadece 'mümkün'ü göstermeye çabaladığımızı, 'olan' ile ilgili bir iddiada bulunmadığımızı -önemine binaen bir kez daha- belirtmek istiyoruz. Doğa bilimlerini ciddiye almamız bu tip olasılıkları tespit etmemizi gerektirmektedir; bu tespit, doğa yasalarına ve Tanrısal etkin¬liğe farklı yaklaşımlar olabileceğini görmemize engel değildir, nitekim bu farklı yaklaşımları da tanıtmaya çalıştık. Fakat, Philip Clayton'un dikkat çektiği gibi, eğer doğa yasaları ihlal edilmeden Tanrısal müdahalelerin (ve mucizelerin) nasıl oluşabileceğini göstermek istiyorsak, bunu yapmak için Newton'dan beri en çok şansa sahip olduğumuz dönemin içinde olduğumuzu da bilmeliyiz.83





TEOLOJİK AGNOSTİSİZM VE METODOLOJİDEN ONTOLOJİ ÜRETME YANLIŞI
Buraya kadar yazdıklarımızdan anlaşılacağı gibi, mucizeler sorununun ele alınmasında kuantum teorisinin konuya katkısını önemli bulsak da 'kuantum teorisiyle temellendiril-miş bir ihlalsiz mucize anlayışı'nın mutlak olarak doğru veya gerekli olduğunu savunmuyoruz. Mucizelerin yasa ihlaliyle gerçekleşip gerçekleşmediği tartışmasındaki pozisyonumuzu 'teolojik agnostisizm' olarak niteleyebiliriz. Bu konudaki agnostisizmimizin sebebi, mevcut şıklar arasında birinin diğerlerinden daha rasyonel olduğuna dair bir kanaatimizin olmayışıdır. Bu pozisyonumuzu ayrıca 'teolojik' ifadesiyle nitelendirmemizin sebebi ise Tanrı inancımız ve kutsal metin¬leri anlayış şeklimiz açısından, yani teolojik açıdan da karşı¬mıza çıkan şıklardan birini tercih etmemiz için bir sebep belir-leyemememizdir. Kendimizin bu konuyla ilgili olarak benimsediği bu yaklaşımı, Tanrı'nın varlığı ve sıfatlarıyla ilgili teizmin temel inaçlarına, ayrıca kutsal metinler84 gibi dini kaynaklara aykırı olmayan hususlarda, eğer Tanrısal hikmetin neyi gerektirdiğini bilemiyorsak ve rasyonel bir yaklaşımla da bir tercih yapamıyorsak; böyle konularda 'teolojik agnosti-sizm'i benimsemenin en tutarlı yol olduğunu söyleyerek öneriyoruz.85

Bu kitaptan önce, insanın iki ayrı cevherden mi tek cevherden mi yaratıldığı; ayrıca Tanrı'nın, evrimi, canlıları bir yaratma metodu olarak kullanıp kullanmadığı tartışmala¬rında da 'teolojik agnostisizm'i benimsemenin en tutarlı yol olduğunu savunmuştuk. Bahsedilen iki çalışmamızda, önce, rasyonel açıdan -bilimsel ve felsefi irdelemeyle- 'insanın tek cevherden mi, iki cevherden mi yaratıldığı'86 ve 'canlıların ev¬rimsel bir mekanizmayla oluşup oluşmadığı'87 alternatiflerin¬den birisini seçmemiz için -bizce- rasyonel bir sebep olma¬dığını, bilimsel ve felsefi bir irdelemeyle göstermeye çalıştık. Bu iki çalışmamızda da metodolojik natüralizmin, bilimsel çalışmalarda apriori olarak benimsenmesinin, madde-dışı bir cevher olamayacağı ve evrim teorisinin tartışılmaz olduğu iddialarının gerçek kaynağı olduğu kanaatine vardık. Aynı şekilde, mucizelerin imkanına her ne kadar teolojik sebep¬lerle karşı çıkılmış olsa da, bu karşı çıkıştaki sebeplerin başın¬da bile metodolojik natüralizmin apriori bir şekilde bilimin metodu olarak benimsenmesi gelmektedir.

Felsefi natüralizm (philosophical naturalism), birçoklarınca ontolojik natüral