17 Agustos 1999 Kocaeli - Adapazari Depremi: Deprem nerede meydana geldi, neler oldu?

17 Agustos 1999 Kocaeli - Adapazari Depremi: Deprem nerede meydana geldi, neler oldu?

220 KILOMETRELIK FAY KIRILDI:
17 Agustos 1999 tarihinde saat 03.02 te meydana gelen ve doguda Karliova’dan batida Marmara denizi içinden geçerek Saros körfezine uzanan Kuzey Anadolu Fay Zonunun Bolu’dan Çinarcik’a kadar uzanan kesiminde meydana gelen deprem 220 km uzunlugunda segmenti kirmistir. Meydana gelen kirigin baslangiç noktasi Düzce ilçemizin 10 km güneyinden doguya çekilen bir çizginin üzerinde bulunmaktadir ve Bolu ovasina dogru uzanirken belirsiz hale gelmektedir.

Bu nedenle segmentin baslangici Bolu ovasi kuzeyini kontrol eden kirik sistemleri ile birlesebilecegi gibi ovanin bati ucunda da olabilir. Kesinlikle 1944 Bolu-Gerede ve 1957 Abant depremi kirik hatti ile alakali degildir. Segmentin bati ucunda ise kirik ancak Gölcük ile Yalova- Çinarcik arasindaki 55 km lik kisimda önceki kirik hattini yeniden çalistirmistir. Gölcükten doguda Düzce’ye kadar olan kisimda meydana gelen kirilma, bu depremle ortaya çikan yeni bir kirik hatti meydana getirdigi için Kuzey Anadolu Fayi Kirik sistemine eklenen yeni bir segment olarak degerlendirilebilir.

DOGU SINIRI DÜZCE'DEYDI:
Segmentin dogudaki en belirgin izi Düzce ilçesinin 10 km güneyinde yer alan Aydinpinar mahallesi anayolu üzerinde bulunmaktadir. Toprak örtüsüne nazaran rijid bir malzeme olan yol kaplamasi bu noktada hareketin karakteri hakkinda bilgiyi vermektedir. Burada N 77 W dogrultusunda olan kirik düsey konumda, bes m genisliginde bir zon halinde ve bir cm sol yanal ötelenmelidir. Ötelenmedeki bu ters durum segmentin dogu ucunda sonlanmaga basladiginin bir isareti durumundadir.

Kirik buradan batiya uzanarak Gölyaka ilçesine, ilçenin güney kismindan girmektedir. Burada kirik zonunun yönelimi N 74 E durumundadir. Zon 170 m genisliginde olup güneydeki 100 m lik kisimda transpresyonel (bir çizgi boyunca iki blogun birbirini geçecek sekilde hareketi sirasinda sikistirma etkisi) etki ile birlikte 10 ar m aralikli üç kirik üzerinde toplam 18 cm sag yanal ötelenme ve kuzey blokta yedi cm alçalma görülmektedir.

Buna karsilik zonun kuzeyde yer alan 70 m lik kisminda en kuzeyde ana kirik yer almakta ve üzerinde toplam 12 cm sol yanal ötelenme görülmektedir. Burada kuzey blok 15 cm kadar yükselmis olup hareket transtansiyonel (bir çizgi boyunca iki blogun birbirini geçecek sekilde hareketi sirasinda bloklarin birbirinden uzaklasacak sekilde hareket bilesenli olmasi) niteliklidir ve fayda 10 cm civarinda kuzeybati-güneydogu dogrultusunda açilma meydana gelmistir. Kirik zonunun güney ve kuzey olmak üzere iki kisimda farkli yönde ötelenmeler göstermesi yine segmentin dogu uzaniminda baslangiç noktasina yakinliginin ifadesidir.

HEYELANLAR MEYDANA GELDI:
Fay buradan güneybatiya dogru yönelmekte ve Karadere’ye dogru Aksu deresi vadisi içinde yer alan önceki kirik sistemine yaklasmaktadir. Faylanma bu vadinin güneye bakan yamaçlarionda heyelanlara neden olmustur. Aksu deresi vadisi bati çikisinda Camili köyü güneyinde Adapazari ovasina giren fay Akyazi ilçesinin kuzeyine yakin içinden geçmektedir. 50 m genisliginde olan bu zonun en kuzeyinde ana kirik yer almakta ve transpresyonel karakterle birlikte üç cm sag yanal ötelenme görülmektedir.

Burada E-W dogrultusunda seyreden ana fayi N 35 W dogrultusunda verev olarak kesen 6-7 cm açiklikli 15-20 m uzunluklaerdaki tansiyon çatlak takiminin bu konumu da mekanizma yönünden sag yanal ötelenmenin karakteristik olmaga basladiginin ifadesidir.

15-20 m uzunlugundaki bu çatlaklar bu noktadan itibaren sag yanal ötelenmenin etkinlik kazanmaga basladiginin ve fay düzlemi üzerinde derinde yer alan ana kirilma yüzeyinin (Deprem içmerkezi) bu noktadan batida bulundugunu göstermektedir.

Fay ilçenin batisinda kuzey-güney dogrultusundaki Ormanköy’e giden asfalti N 87 W dogrultusunda keserek sehit Halil Ibrahim Sert Lisesinin 100 m güneyinden geçerek kuzeybatiya uzanmaktadir.

Batida Kazanci köyü içerisinden yaklasik E-W dogrultusunda geçen fay bu noktadan itibaren zeminde sivilasmalar da meydana getirmege baslamistir. Yanal ötelenmenin büyümege baslamasiyla birlikte zaten kalin bir akarsu sedimantasyonu ile kapli arazide derinde kum yaygilarinin bulundugu yerlere rastlayan kesimlerde bu sivilasmalar ortaya çikmistir. Bu noktadan batida Yazili’dan Horozlar köyüne giden yol üzerinde ve tam yüksek gerilim hattinin yolu katettigi nokta yakininda N 88 E durumlu fay yolu keserek tarlalar içinde batiya devam etmistir.

KOCAELI BÖLGESINDEKI DURUM:
Kirik zonunun genisligi burada 69 m dir. Ana fay, zonun güneyden itibaren 50. M sinde yer almaktadir. Burada 2.10 m lik bir sag yanal ötelenme meydana gelmistir. Hareket transtansiyonel karakterde olup güney blok 24 cm alçalmistir. Güneydeki 50 m lik kisimda toplam 18 cm, kuzeydeki 19 m lik kisimda üç kademede toplam 13 cm genisleme, ana kirik üzerinde ise 75 cm lik bir genisleme meydana gelmistir. Bu suretle bu kesimde kabugun kuzey-güney dogrultusunda toplam 106 cm lik bir genislemeye ugradigi söylenebilir.

Fay batiya dogru Çaybasi Suadiye köyünün kuzeyinden N 75 W dogrultusuyla geçmektedir. Kiriga, verev durumlu ve N 23 W dogrultusunda, 3-7 m aralikli ve 5 cm ye kadar açiklikli tansiyon çatlaklari eslik etmektedir. Çaybasi köyünü TEM ve E5 e birlestiren yolun 200 m batisinda yer alan kavaklik içerisinde ana kirik üzerinde 2.28 m sag yanal ötelenme meydana gelmistir. Burada oldukça önemli sivilasmalar da vardir ve mekanizma basit makaslamadir.

Fayin karakterinin en iyi anlasildigi yerlerden birisi daha batida yer alan Arifiye ilçesinin güneyinde bulunan ve depremde yikilan üst geçit köprüsünün batisinda otoyolun kuzey kenaridir. Burada fayin durumu N 85 W dir. Hareketin karakteri transpresyoneldir. Sag yanal ötelenme 3.45 m olup güney blok 51 cm yükselerek 20 cm kuzey bloga bindirmistir. Bu noktada faydaki ötelenme bir maximuma ulasmistir ve bu nokta Adapazari merkezine 5-6 km uzakliktadir.

Fay Arifiye’den sonra batiya devamla demiryolunun güneybatiya döndügü noktadan Sapanca gölüne girmektedir. Gölün batisinda demiryolunu keserek Derbent kuzeyinden batiya devam eden fay Kocaeli’nin bes km güneyinde önce Gölcük-Yalova yolunu N 85 W dogrultusuyla kesmektedir. Burada faya dik durumdaki bahçe siniri ve duvari gibi referanslarda 2.64-1.80 m arasinda sag yanal ötelenme meydana getirmistir.

BASISKELE'DEN DENIZE GIRDI:
Izmit körfezinin güneyinde Basiskele mevkiinde N 60 E dogrultusuyla denize giren fay burada çok etkili bir transtansiyonel etkiye sahip olmus ve güney blokta ana faya paralel sintetik, kuzey blokta ise ana faya antitetik ikincil faylanmalarla ana fay kuzeyinin çökmesine yol açmistir. Fay bu noktadan sonra alüvyon üzerinde kurulu Gölcük ilçesinin tam içinden geçerek Degirmendere ve Karamürsel’de kiyiyi izlemis, yine alüvyon üzerindeki Yalova’nin kuzeyinde kiyiya çok yakin ve ayni transtansiyonel karakteri göstererek batida Marmara denizi içinde belirsizlesmistir.

Düzce ilçesinin 10 km güneyinde iyi görülmeye baslanan, ve muhtemelen bu noktanin dogusunda baslangiç noktasi bulunan fayda yirtilma bu noktadan itibaren batiya dogru artmis ve bu magnitüdde bir depremde beklenen en büyük yirtilmaya Arifiye’de ulasmistir (3.45 m- 1944 Bolu-Gerede depreminde 2.5-3 m). Arifiye’den sonra batiya dogru yirtilma yeniden azalmaya baslamis ve Yalova’dan sonra Marmara denizi’nin içinde muhtemelen aniden sonlanmistir.

Bu sonlanma ile gerilmenin maximum oldugu yer ortaya çikmis olup bundan sonraki aktivite muhtemelen Yalova-Çinarcik’tan daha batida yer alan bir kismin kirilmasi seklinde olacaktir. Kocaeli güneyinden baslayarak fayin transtansiyonel karakterle güney blokta kuzeye egimli sintetik, kuzey blokta da güneye egimli antitetik faylanmaya yol açmasi ve kuzey blokta bu suretle meydana gelen çökmeler kiyida yer alan yerlesimlerde dogrudan kirilmanin yol açtigi hasarlari meydana getirmistir (Denize dogru yikilma).

Buna zemin cinsi ile ilgili faktörler de hasarin büyük olmasini sonuçlamistir. Gölyaka, Akyazi, Düzce, Adapazari ve Izmit’te meydana gelen yikimlar da, ana faya olan uzaklik, zemin cinsi ve oturulan alüvyal malzemenin kalinligiyla iliskili olmustur. Kirilmanin gerçeklestigi noktada yalnizca kirilma siddetinin binalara etkisi sözkonusudur. Bu siddete dayanabilen nitelikteki yapilar fayin 100 m den daha yakininda ve hatta tam üzerinde oldugu halde hasar görmeden kalabilmislerdir.

ÇESITLI YAPILARDAKI DURUM:
Düzce güneyinde Aydinpinar mahallesinde tam kirigin üzerindeki yigma yapi, Arifiye’de fayin 20 m kuzeyinde Ekinli Tekstil’e ait betonarme yapi, Çaybasi Suadiye’de faya 100 m den daha yakin durumdaki yeni yapilmakta olan üç, dört katli betonarme binalarda hiç hasar meydana gelmemistir.

Buna karsilik ayni nitelikteki binalar ana faydan itibaren 100 m ile 5-10 km uzakliga kadar bir zon içinde iseler, kirilmayla dogan titresimlerin genliklerinin mesafe ve alüvyon kalinligi ile dogru orantili olarak büyütülmesi yüzünden büyük hasar gömüslerdir. Bu sirada meydana gelen sivilasma olaylari hasarin büyümesini sonuçlamistir. Her ne kadar bina hasarlarinda malzemenin zayifligi, çok katli olma ve zayif zemin kat gibi faktörlerin etkisi varsa da bölge içinde, esasinda yikilanlarla ayni niteliklerde bulunan bazi yikilmayan binalara bakarak bunlarin uygun yapilmis olduklarina hükmetmek de yanlistir.

Izmit ili girisinde ve karayolunun kuzeyinde yer alan toplu yerlesim konutlarindaki hasarsizlik, bunlarin uygun proje ile özenli imalatlari yüzündendir. Bu yüzden ancak bu yapilar, saglamlik konusunda güvenilir yapi referansi niteligindedirler. Buna karsilik yukarida örnek olarak verilen Arifiye deki faya yakin hasarsiz binalar faydan 5 km uzaklikta olsalardi muhtemelen hasara ugrayacaklardi. Depremde kuzey blokta yamaçlarda yer alan ve anakaya üzerinde bulunan çok katli yapilar hasar görmemislerdir. Bunun nedeni kirilmayla dogan titresimlerin ana kayada fazla büyütülmeden nakledilmesidir. Fayin güney blogunda ise örnegin Düzce güneyinde yüksek kesimlerde anakaya üzerinde yer alan yapilarda hasar meydana gelmemistir.

Prof.Dr.Y.Ergun Gökten
Ankara Üniv. Fen Fak. Jeoloji Müh.Böl.Ög.Üyesi 23 . 08 . 1999
Jeoloji Y.Müh.Volkan Özaksoy
Ankara Üniv.Fen Fak. Jeoloji Müh.Böl.
Jeoloji Müh.Cenk Erkmen
Afet Isleri Gn.Md. lügü, Deprem Arastirma Dairesi Baskanligi